Wydanie internetowe 2024

Maszynopis z archiwum Stanisława Mierzwy

POGWARKI Z WITOSEM W SZPITALU

Jakoś wnet po wizycie Stapińskiego¹ u Witosa, gdyśmy omawiali różne bieżące sprawy, a Witos czuł się lepiej, skierował rozmowę na nowy temat zaskakujący mnie. Bo oto powiada: panie magistrze, jak znajdziemy trochę czasu i jak się już lepiej poczuję, siądziemy razem i przeczytamy moje wspomnienia. Napisało się czasem o różnych ludziach różnie, może trzeba inaczej spojrzeć z odległości czasu, może złagodzić niektóre oceny.

Jasna rzecz, że wyraziłem z miejsca wielką ochotę w takiej pracy tym bardziej, iż nigdy nie czytałem nic z tego, co Witos napisał, choć miałem ku temu okazję. Właśnie, powiedziałem mu o tym, że nie odważyłem się zaglądać do jego Wspomnień, jakie mi przekazał przed wybuchem wojny, bym je doręczył prof. Kotowi² na przechowanie, że ten nie zajął się nimi, odesłał mnie do prof. Kukiela³, a ten znów, choć podsuwałem mu pomysł prezesa, by je ew. zabrał do Lwowa, zostawił je w bibliotece Czartoryskich i tam się przechowały przez czas okupacji, o czym wiem od naszego kolegi, ludowca docenta Buczka⁴. Ale ani ja sam nie odważyłem się zaglądać do nich, ale i Buczka zobowiązałem, by do nich nie zaglądał, bo mógł przypadek sprawić, że złapałby go ktoś na czytaniu z Niemców, którzy opanowali formalnie bibliotekę. Byłem spokojny gdy mnie Buczek zapewnił, iż tam, w tej bibliotece, jest taka masa różnych zbiorów, iż żaden z pracowników niemieckich nie byłby w stanie ich odszukać i zniszczyć czy zabrać. Dlatego, skoro jest ten egzemplarz Wspomnień tu na miejscu, ustalimy odpowiedni czas i zaczniemy je czytać razem. Na tym urwała się rozmowa o Wspomnieniach, nie było już okazji do rozmowy na ten temat, bo wydarzenia polityczne, wizyty gości i choroba, o stale wahających się stadiach, nie pozwoliły nam na taką spokojną pracę. 

Ława oskarżonych w procesie krakowskim (1946). Stoi płk Franciszek Niepokólczycki, siedzą w pierwszym rzędzie od lewej: Stanisław Mierzwa, Karol Buczek, Mieczysław Kabat, Karol Starmach, Edward Bzymek-Strzałkowski (fotografia ze zbiorów Stanisława Mierzwy przekazana do Muzeum Wincentego Witosa w Wierzchosławicach)

Lata całe rozmyślałem o tej rozmowie i zamyśle Witosa. Wtedy już mnie to zaskoczyło, że poruszył tak dla mnie dziwną sprawę wnet po wizycie starego złamanego życiem, kłopotami Stapińskiego. Domyślałem się, że pewnie zrobiło mu się żal tego dawnego przeciwnika politycznego, z którym z takim uporem walczył na gruncie politycznym, jako dawnym przywódcą Stronnictwa, ale i na gruncie łamanych przez Stapińskiego zasad ideowych i moralnych tegoż Stronnictwa. Przegrany dawno w tej walce Stapiński, złamany wiekiem i zbiedzony materialnie, przyszedł prosić swego dawnego przeciwnika, otoczonego powszechnym szacunkiem o pomoc, o którą prosić nie powinien i to właśnie Witosa. Już nie rozumiał, jak w całym życiu, że Witos nie mógł i nie chciał by mu pomóc akurat w tym wypadku, który kompromitował Stapińskiego. Chyba nie zdawał sobie sprawy, że chce we własnym interesie, skompromitować Witosa.

Po latach żałowałem, iż nie doszło do tego przeglądu Wspomnień, bo byłbym świadkiem przemian w umyśle Witosa w ocenie faktów, ludzi, jakie poczynił w czasie pisania Wspomnień na emigracji, a jak te sprawy widział teraz, z pewnej odległości czasu i patrząc na wielu ludzi z bliska, o których zapewne pisał krytycznie. A takich przemian dawnych przeciwników czy ludzi niechętnych Witosowi, zwłaszcza po jego powrocie z emigracji, widziałem wiele i sam Witos to obserwował, może i to wpłynęło na taki pomysł, że trzeba zrewidować wydane kiedyś osądy, skoro i ludzie się zmieniają. Choćby stosunek do młodych. Dawniej często słyszałem krytyczne uwagi o braku u nich zapału do walki o sprawy wielkie, że zajmują się drobiazgami, wygodnieją. Ale gdy wrócił do kraju i zetknął się na tylu spotkaniach z entuzjazmem witających go młodych, chyba i tu by porobił poprawki. Niestety, nie doszło do tego, a dziś często spotykam się z pytaniem różnych: dlaczego Witos tak czarno patrzył na ludzi, na bliskich sobie i oddanych mu działaczy starszych, ale głównie tak krytycznie ocenił młodych, przede wszystkim wiciarzy. Do dziś mają o to żal do Witosa i zapomnieć mu tego nie chcą. A żal osobisty, przenosi się na całą działalność Witosa i zadrażnia czasem tak często dziś toczone o nim dyskusje.

Choroba i szybka śmierć nie pozwoliły Witosowi dokonać zamiaru, który widać, jak zawsze, głęboko przemyślał. To na jego obronę służyć powinno. Pamiętniki pisał w wyjątkowych warunkach, na obczyźnie, rozżalony za los, jaki mu władze polskie zgotowały, a na żadną pomoc od przyjaciół liczyć nie mógł. Sprawy były wciąż żywe, gorące i jakby w gorączce o nich pisane.

Stanisław Mierzwa

Kraków, niedziela, 25.3.1984 r.

Od redakcji
Naszym młodym czytelnikom pragniemy przypomnieć, że po raz pierwszy pamiętniki Wincentego Witosa wydano w Chicago w 1955 roku (Moje wspomnienia), następnie w latach 1964-1965 (Moje wspomnienia), jeszcze później w Warszawie w 1967 roku (Moja tułaczka), a ostatni raz w 2024 roku – jako integralną część w Dziełach Wybranych, pięciotomowym wydawnictwie przygotowanym przez Instytut Pamięci Narodowej oraz Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Wincentego Witosa w Wierzchosławicach, wzbogacającym pamięć i obchody 150. rocznicy urodzin tego Wielkiego Polaka w ogłoszonym przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ROKU WINCENTEGO WITOSA. (WM)

MOJE WSPOMNIENIA – trzytomowe pamiętniki Wincentego Witosa,
tzw. wydanie paryskie (w latach 1964-1965)

Pięciotomowe DZIEŁA WYBRANE wydane w 2024 roku, a w nich MOJE WSPOMNIENIA – pamiętniki Wincentego Witosa (fot. Wojciech Mierzwa)

¹Jan Stapiński (ur. 21 grudnia 1867 w Jabłonicy Polskiej, zm. 17 lutego 1946 w Krośnie) – polski polityk, jeden z twórców i przywódców polskiego ruchu ludowego, publicysta, poseł do parlamentu austriackiego i na Sejm II RP.
Życiorys
Urodził się 21 grudnia 1867 w Budzyniu we wsi Jabłonica Polska jako syn Wojciecha i Heleny z Kielarów[1]. Pochodził z rodziny chłopskiej. Ojciec posiadał młyn i gospodarstwo rolne o powierzchni 7 morgów. Ukończył szkołę wiejską w Komborni, potem uczył się w szkole wydziałowej w Krośnie. Przejściowo przerwał naukę z powodu choroby oczu. Za namową ks. Szymona Zuzaka kontynuował kształcenie. Kształcił się w C. K. Gimnazjum w Przemyślu (I klasa w 1881), następnie w C. K. Gimnazjum w Sanoku (w klasach IV i V w latach 1883–1885; katechetą był tam ks. Zuzak), a potem w C. K. Gimnazjum w Jaśle (klasy VI–VIII w latach 1885–1889 i egzamin dojrzałości). Studiował przez cztery semestry na Wydziale Prawa Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie. Został członkiem założonej w czerwcu 1890 w Tarnowie tajnej organizacji szkolno-akademickiej pod nazwą Liga Narodowa (wraz z nim m.in. Stanisław Augustyński, Wacław Borzemski, Bolesław Gawiński), za co przeciw niemu było prowadzone śledztwo władz austriackich i był zagrożony aresztowaniem. Po jego uwięzieniu 24 czerwca 1891 wniesiono akt oskarżenia przed trybunałem orzekającym we Lwowie przeciw niemu i towarzyszom, czemu Jan Stapiński wraz z towarzyszami zaprzeczył. Sekretarz pierwszego Włościańskiego Komitetu Wyborczego w Jaśle (1888), współzałożyciel Ludowego Towarzystwa Zaliczkowego i Ochrony Własności Rolnej w Wadowicach (1889), sekretarz Towarzystwa Przyjaciół Oświaty we Lwowie (1889). Był współredaktorem „Kuriera Lwowskiego” (1894–1903), wydawcą „Gazety Powszechnej” w Krakowie (1909–1910) i autorem wielu broszur. Członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1898.
Działacz ruchu ludowego w Galicji. W 1895 był jednym z założycieli Stronnictwa Ludowego, którego sekretarzem został w 1901. W latach 1908–1913 był prezesem tej partii, działającej już jako Polskie Stronnictwo Ludowe. Przed 1914 został napadnięty i pobity przez chłopów w Kielanowicach. Od 1902 był redaktorem naczelnym pisma „Przyjaciel Ludu”. Jego osobistym sekretarzem był Fryderyk Krasicki. W latach 1898–1900 i 1907–1918 zasiadał w parlamencie austriackim w Wiedniu. Był wiceprezesem Koła Polskiego w austriackiej Radzie Państwa. W 1913 stanął na czele rozłamowego stronnictwa PSL Lewica, którym był do końca istnienia tej partii (1924). Po jej przekształceniu był do 1925 wiceprezesem, a następnie prezesem nowego ugrupowania Związek Chłopski, które w 1926 współtworzyło partię Stronnictwo Chłopskie. Jan Stapiński był jego wiceprezesem. W 1928, po opuszczeniu SCh, reaktywował ZCh jako formację prosanacyjną i ponownie stanął na jego czele. W 1931 uległa ona rozwiązaniu, tworząc chłopską frakcję w Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem. Był zastępcą naczelnika wydziału górnictwa Polskiej Komisji Likwidacyjnej w 1918. W latach 1919–1922 i 1928–1930 był posłem na Sejm II Rzeczypospolitej (na Sejm Ustawodawczy – wybrany został w okręgu wyborczym nr 41 obejmującym Jasło, Krosno i Sanok – oraz na Sejm II kadencji). Poparł przewrót majowy w 1926 i został zwolennikiem sanacji (w 1928 został posłem w okręgu wyborczym nr 48 z listy Związku Chłopskiego, po czym przystąpił do klubu BBWR). W 1934 wycofał się z życia politycznego. We wrześniu 1910 otrzymał tytuł obywatelstwa honorowego miasta Łańcut. 11 listopada 1937 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Po zakończeniu II wojny światowej, zamieszkując w Haczowie, w 1945 był nakłaniany przez małopolskich działaczy Stronnictwa Ludowego do zaangażowania się na rzecz tej partii, powtórnego wydawania „Przyjaciela Ludu” oraz do wydania apelu do mas chłopskich o poparcie SL, co nie zostało zrealizowane. Przed śmiercią nawrócił się na wiarę katolicką. Zmarł 17 lutego 1946 w Krośnie i został tam pochowany na miejscowym cmentarzu komunalnym. Został patronem ulic w Białej Podlaskiej, Sanoku i Krośnie. Z inicjatywy Józefa Putka w 1946 z okazji pięćdziesiątej rocznicy Ruchu Ludowego, wydana została seria znaczków pocztowych, m.in. z podobizną Jana Stapińskiego (źródło: WIKIPEDIA, https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Stapi%C5%84ski).

²Stanisław Kot (ur. 22 października 1885 we wsi Rudzie, zm. 26 grudnia 1975 w Edgware) – polski historyk wychowania i dziejów reformacji, działacz ruchu ludowego i polityk. Podczas II wojny światowej współinicjator, wraz z Janem Librachem oraz ppłk Janem Kowalewskim tzw. „szóstej kolumny” czyli Akcji Kontynentalnej.
W czasie I wojny światowej działacz Naczelnego Komitetu Narodowego, kierownik jego biura prasowego, w okresie międzywojennym profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego (1920-1934), członek korespondent (od 1921), członek czynny (od 1928) Polskiej Akademii Umiejętności, działacz Stronnictwa Ludowego (od 1935), w okresie II wojny światowej minister bez teki (1939–1940, minister spraw wewnętrznych (1940–1941) i minister informacji i dokumentacji (1943) w rządach Władysława Sikorskiego oraz minister informacji i dokumentacji w rządzie Stanisława Mikołajczyka (1943–1944), ambasador RP w Moskwie (1941–1942), po II wojnie światowej ambasador Polski w Rzymie (1945–1947), następnie na emigracji.
Pseudonimy: J. Jaskier, Poseł Światła, Konstanty Stankowski, Student Mazur-Ewangelik, Tadeusz Wrotycz (źródło: WIKIPEDIA, https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Kot).

³ Marian Włodzimierz Kukiel właśc. Marian Władysław Włodzimierz Krajewski-Kukiel (ur. 15 maja 1885 w Dąbrowie Tarnowskiej, zm. 15 sierpnia 1973 w Mabledon, hrabstwo Kent) – generał dywizji Polskich Sił Zbrojnych, historyk wojskowości, działacz społeczny, polityk, zastępca przewodniczącego Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju od 8 listopada 1939 roku, członek Towarzystwa Historycznego we Lwowie.
Życiorys
Syn Adolfa Józefa i Heleny ze Sroczyńskich. Po śmierci ojca (1888) zamieszkał z matką w Bolesławiu pod Tarnowem. Po przeniesieniu z rodziną do Tarnowa w tamtejszym C. K. Gimnazjum w Tarnowie, w którym w 1903 ukończył z odznaczeniem VIII klasę i zdał chlubnie egzamin dojrzałości (w jego klasie był Bolesław Skwarczyński). Następnie studiował historię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Franciszka Józefa we Lwowie. Od lat gimnazjalnych zaangażowany w działalność rewolucyjną i niepodległościową. Był działaczem tarnowskiego koła „Promienistych”, konspiracyjnej organizacji akademickiej o kierunku demokratycznym i socjalistycznym. Został wkrótce jej liderem. Założycielką żeńskiej organizacji „Promień” była jego żona nazywana wtedy „Kukiełką”. W 1904 przystąpił do „Nieprzejednanych”, grupy o charakterze wojskowym. Brał udział w rewolucji 1905 roku. Działając z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej w Częstochowie, został aresztowany pod koniec 1905 i osadzony w więzieniu w Piotrkowie Trybunalskim. W 1907 wstąpił do partii PPS-Frakcja Rewolucyjna. W 1908 we Lwowie, wraz z Mieczysławem Dąbkowskim, Władysławem Sikorskim, Kazimierzem Sosnkowskim i Józefem Piłsudskim, założył Związek Walki Czynnej, w 1910 współorganizował zaś Związek Strzelecki „Strzelec”. W tym samym czasie studiował, w 1909 uzyskał tytuł doktora historii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Franciszka Józefa we Lwowie, w 1912 złożył egzamin nauczycielski i rozpoczął pracę w tym zawodzie. Do 1914 jako egzaminowany zastępca nauczyciela uczył w C. K. Gimnazjum VIII we Lwowie oraz historii w Prywatnym Gimnazjum Zofii Strzałkowskiej. Po wybuchu I wojny światowej od sierpnia do października 1914 był szefem sztabu, a następnie komendantem Okręgu Lwowskiego Związku Strzeleckiego, a do stycznia 1915 pracował w Departamencie Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego. Był żołnierzem I Brygady Legionów Polskich i Polskiej Siły Zbrojnej. Początkowo był dowódcą kompanii, a później VI batalionu 1 pułku walcząc z nim pod Kostiuchnówką nad Styrem. W czasie służby w Legionach awansował na porucznika (5 marca 1915) i kapitana (15 czerwca 1915). Od 1 lutego do 15 marca 1917 był słuchaczem Kursu Wojennego Oficerów Sztabu Generalnego w Warszawie, a od marca był adiutantem II Brygady Legionów. Był pracownikiem Biura Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu od 27 lipca do 22 sierpnia 1917. 31 sierpnia 1917 został pierwszym komendantem Szkoły Podchorążych w Ostrowi Mazowieckiej i był nim do grudnia 1918. Na tym stanowisku rozpoczął służbę w Wojsku Polskim. Reskryptem Rady Regencyjnej z 15 października 1918 został awansowany na podpułkownika Sztabu Generalnego. W grudniu 1918 mianowany był na zastępcę szefa Sztabu Generalnego WP. Był również inspektorem szkół piechoty. Reprezentując Towarzystwo Wiedzy Wojskowej w kwietniu 1920 uczestniczył w naradzie historyków w Warszawie w sprawie organizacji nauki historycznej w Polsce (wraz z nim ppłk Witold Hupert). W wojnie polsko-bolszewickiej dowodził od kwietnia 1920 51 pułkiem piechoty. 22 maja 1920 został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 w stopniu pułkownika piechoty, w grupie oficerów byłych Legionów Polskich. Od czerwca do września 1920 dowodził XXIV Brygadą Piechoty. Pod koniec września 1920 objął stanowisko zastępcy szefa Oddziału III Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych. Podlegały mu: najpierw Sekcja Historyczno-Operacyjna, następnie Wydział Historyczno-Operacyjny, które organizował i nadzorował, odpowiadając za kierunek prac badawczych. W następnym roku, po reorganizacji naczelnych władz wojskowych związanych z przejściem wojska na etaty czasu pokoju, objął szefostwo Oddziału III Sztabu Generalnego WP. Z dniem 1 stycznia 1923 przydzielony został na stanowisko szefa Biura Historycznego Sztabu Generalnego z równoczesnym, czasowym pozostawieniem na stanowisku szefa Oddziału III SG WP. Z dniem 1 kwietnia 1923 mianowany został dowódcą 13 Dywizji Piechoty w Równem. Na stanowisku szefa BH SG zastąpił go płk SG Julian Stachiewicz, dotychczasowy dowódca 13 DP. 31 marca 1924 prezydent RP Stanisław Wojciechowski na wniosek Ministra Spraw Wojskowych, gen. dyw. Władysława Sikorskiego awansował go na generała brygady ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1923 i 10. lokatą w korpusie generałów. Z dniem 15 stycznia 1925 mianowany został szefem Biura Historycznego Sztabu Generalnego i kierował jego pracami do przewrotu majowego w 1926, kiedy to opowiedział się po stronie rządowej. Dowodził wierną rządowi grupą belwederską w czasie przewrotu majowego. We wrześniu 1926 przeniesiony w stan nieczynny, a z dniem 31 stycznia 1930 przeniesiony w stan spoczynku. Został osadnikiem wojskowym w kolonii Orle Gniazdo nr 16 (osada Mołotków, gmina Białozórka, powiat krzemieniecki). Pracował naukowo na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie 25 czerwca 1927 przeprowadził kolokwium habilitacyjne. W tym czasie był również dyrektorem Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Należał do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1923 członek rzeczywisty) i Polskiej Akademii Umiejętności (1932 członek korespondent, 1937 członek czynny). Przed wyborami do Rady Miasta Krakowa z 1938 został członkiem komitetu Polskiego Bloku Katolickiego. W sierpniu 1939 zgłosił się na ochotnika do wojska, nie uzyskując jednak przydziału służbowego. Przydział służbowy na własną prośbę otrzymał dnia 2 września 1939 roku od gen. Narbut-Łuczyńskiego, dowódcy Okręgu Korpusu nr V jako dowódca rejonu etapowego w Tarnowie. Po wybuchu II wojny światowej w okresie kampanii wrześniowej brał udział w obronie Lwowa. Jesienią 1939 przedostał się do Francji, gdzie został powołany w październiku przez gen. Sikorskiego na stanowisko zastępcy ministra spraw wojskowych. 3 maja 1940 został mianowany na stopień generała dywizji. Stanowisko to zajmował do 26 lipca 1940. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii od 27 lipca 1940 pełnił kolejno funkcje dowódcy Obozów i Oddziałów Polskich w Szkocji, przemianowanych 28 września na I Korpus Polski. 24 września 1942 został ministrem spraw wojskowych, a od 30 listopada 1942, w związku ze zmianą nazwy ministerstwa – ministrem obrony narodowej. Służbę na tym stanowisku pełnił do 1949. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji, odrzucając wezwanie rektora UJ do powrotu na stanowisko wykładowcy. Laureat Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie w 1958 roku. Współzałożyciel Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego, od 1965 prezes Zarządu Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego. Inicjator i współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, Polskiego Towarzystwa Historycznego i Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Został ranny w wypadku samochodowym. Zmarł 15 sierpnia 1973 w szpitalu w Mabledon, został pochowany na cmentarzu Kensal Green w Londynie, u boku żony Stanisławy (źródło: WIKIPEDIA, https://pl.wikipedia.org/wiki/Marian_Kukiel).

⁴Karol Buczek ps. Karb, Kaszowski (ur. 26 października 1902 w Kaszowie, zm. 6 lipca 1983 w Krakowie) – polski historyk mediewista, redaktor, działacz ludowy.
Życiorys
Studiował historię i geografię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1928 uzyskał doktorat, a w 1936 habilitację. Od 1931 był członkiem Stronnictwa Ludowego. W czasie II wojny światowej działał w ruchu oporu. Prezes Zarządu Grodzkiego PSL w Krakowie. W 1945 został redaktorem tygodnika "Piast". Aresztowany w 1946 z przyczyn politycznych (prokurator domagał się dla niego kary śmierci). W 1947 został skazany na 15 lat więzienia i 5 lat pozbawienia praw obywatelskich, zwolniony z więzienia w 1954 ze względu na gruźlicę. W 1956 zawieszono mu karę na 2 lata. W tym samym roku został zastępcą profesora, a w lutym 1957 profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Historii PAN. W 1962 nominację profesorską uczonemu zablokował I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR – Władysław Gomułka. Uzyskał ją dopiero w 1972. Zrehabilitowany wyrokiem Sądu Najwyższego z 30 sierpnia 1989. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym przy ul. Prandoty w Krakowie (źródło: WIKIPEDIA, https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Buczek).